डॉनला घडवणारा माणूस: चंद्रा बारोट यांच्या शांत वारशाचे स्मरण
तुम्ही वन हिट वंडर हा शब्द कधी ऐकला आहे का? या शब्दाला तशी वाईट प्रसिद्धीच मिळाली आहे, नाही का? आपण सहसा हा शिक्का एखाद्या पॉप बँडवर लावतो, ज्यांचे एक गाणे उन्हाळ्यात प्रचंड गाजते आणि ख्रिसमसपर्यंत विस्मरणात जाते. पण विचार करा, जर ती "एक हिट" केवळ एक गाणे नसेल तर? जर तो एक असा चित्रपट असेल, जो एखाद्या देशाच्या सांस्कृतिक डीएनएमध्ये कायमचा मिसळून जातो? एक असा चित्रपट, ज्याचे केवळ नाव (डॉन) एक विशिष्ट मूड, एक रुबाब आणि एक वेगळेच जग डोळ्यासमोर उभे करते.
जर असे असेल, तर चंद्रा बारोट यांना "वन-हिट वंडर" म्हणणे तांत्रिकदृष्ट्या खरे असले तरी, कुठेतरी खूप चुकीचे वाटते. बारोट, ज्यांचे २० जुलै २०२५ रोजी वयाच्या ८६ व्या वर्षी निधन झाले, ते १९७८ सालच्या या मास्टरपीसचे दिग्दर्शक होते. त्यांची चित्रपट कारकीर्द फार मोठी नसली तरी, बॉलिवूडवरील त्यांचा प्रभाव प्रचंड आहे. हा वारसा त्यांनी बनवलेल्या चित्रपटांच्या संख्येवर नाही, तर एका चित्रपटाच्या अविश्वसनीय आणि चिरस्थायी सामर्थ्यावर उभा आहे.
चंद्रा बारोट यांना खऱ्या अर्थाने समजून घेण्यासाठी, आपल्याला टेप डॉनच्याही मागे फिरवावी लागेल. ७० च्या दशकाच्या सुरुवातीला जावे लागेल. तेव्हा बॉलिवूड एका वेगळ्याच रूपात होते. बारोट तेव्हा सहाय्यक दिग्दर्शक म्हणून आपले कौशल्य सिद्ध करत होते, आणि तेही कोणा सामान्य व्यक्तीसोबत नाही, तर देशभक्तीने प्रेरित चित्रपट बनवणारे महान दिग्दर्शक-अभिनेते मनोज कुमार यांच्यासोबत. त्यांनी १९७० सालच्या पूरब और पश्चिम या चित्रपटासाठी काम केले.
chandra barot age
यावर क्षणभर विचार करा. पूरब और पश्चिम हा चित्रपट भारतीय मूल्ये आणि "पाश्चात्य" संस्कृती यांच्यातील संघर्षावर आधारित, राष्ट्रवादाने ओतप्रोत भरलेला एक भव्य चित्रपट होता. अशा सेटवर काम करणे हे एखाद्या फिल्म स्कूलमध्ये शिकण्यासारखेच असले पाहिजे. तिथे तुम्हाला भव्यदिव्यता, मोठ्या कलाकारांना सांभाळणे आणि सामान्य माणसाच्या मनाला भिडणारी कथा कशी तयार करायची, हे शिकायला मिळाले असेल. कदाचित इथेच बारोट यांनी मुख्य प्रवाहातील हिंदी चित्रपटांचे व्याकरण आत्मसात केले असावे. पण असे वाटते की, ते त्याचवेळी काय नाही करायचे याच्याही नोंदी घेत होते. त्यांच्या मनात एका वेगळ्या प्रकारच्या चित्रपटाची कल्पना आकार घेत होती—जो अधिक आकर्षक, अधिक वास्तववादी आणि कमी उपदेशात्मक असेल.
आणि मग आला डॉन.
खरं सांगायचं तर, कागदावर डॉन यशस्वी होण्यासाठी सर्व काही होते. तुमच्याकडे अमिताभ बच्चन होते, जे आधीच "अँग्री यंग मॅन" म्हणून लोकप्रियतेच्या शिखरावर होते आणि त्यांनी या चित्रपटात एक अविस्मरणीय दुहेरी भूमिका साकारली. तुमच्याकडे सलीम-जावेद या लेखक जोडीचा जादूई स्पर्श होता, जे त्या दशकातील जवळजवळ प्रत्येक ब्लॉकबस्टरची कथा लिहित होते. तुमच्याकडे अत्यंत स्टायलिश झीनत अमान होती. आणि संगीत? कल्याणजी-आनंदजी यांनी असे संगीत दिले की, चित्रपटातील प्रत्येक गाणे आजही सुपरहिट आहे. "खइके पान बनारसवाला," "ये मेरा दिल," "मैं हूँ डॉन"... ही केवळ गाणी नाहीत; ही सांस्कृतिक ओळख बनली आहेत.
मग, तुम्ही विचार कराल की, यात बारोट यांचे मोठे योगदान काय होते? ते फक्त एका बस ड्रायव्हरसारखे होते का, ज्याच्या गाडीत अप्रतिम प्रवासी बसले होते? मला तसे वाटत नाही. दिग्दर्शक हा एका मास्टर शेफसारखा असतो. साहित्य जागतिक दर्जाचे असू शकते, पण चवींचा समतोल साधणे, योग्य आचेवर शिजवणे आणि अंतिम पदार्थ सुंदररित्या सजवून सादर करणे, हे शेफच ठरवतो. बारोट यांनी या सर्व प्रभावी घटकांना एकत्र आणून एक सुसंगत आणि अविश्वसनीयपणे "कूल" चित्रपट तयार केला.
डॉन हा ७० च्या दशकातील सामान्य मसाला चित्रपट नाही. त्याचा आत्मा एका 'नॉयर थ्रिलर' (noir thriller) सारखा आहे. त्याची गती एका बेचैन करणाऱ्या ऊर्जेने भरलेली आहे. कॅमेरा वर्क, संकलन आणि चित्रपटाचा एकूण मूड—हे सर्व त्याच्या समकालीन चित्रपटांपेक्षा अधिक आधुनिक वाटते. त्यात एक प्रकारचा संयम आहे, एक आत्मविश्वास आहे, जो छतावरून ओरडून सांगण्याची गरज ठेवत नाही. बारोट यांचे दिग्दर्शनच डॉन ला त्याचा अनोखा पोत देते. त्यांनी कथेला श्वास घेऊ दिला आणि पात्रांना त्यांच्या भूमिकेत पूर्णपणे मिसळू दिले. त्यांना समजले होते की, कधीकधी सर्वात प्रभावी गोष्ट म्हणजे शांतपणे उभे राहून संपूर्ण वातावरणावर नियंत्रण मिळवणे. हेच बच्चन यांच्या 'डॉन'चे सार आहे आणि ते दिग्दर्शकाच्या दृष्टीचे थेट प्रतिबिंब आहे.
हा चित्रपट हळूहळू 'कल्ट क्लासिक' बनला. प्रदर्शनाच्या वेळी त्याने चांगली कमाई केली, पण त्याची कीर्ती दशकानुदशके वाढत गेली—व्हीसीआर, केबल टीव्ही आणि अखेरीस इंटरनेटच्या माध्यमातून. तो भारतीय चित्रपटसृष्टीतील "कूल"पणाचा मापदंड बनला.
आणि इथेच तो मोठा, स्पष्ट प्रश्न समोर येतो: पुढे काय झाले?
चंद्रा बारोट पुढचे यश चोप्रा किंवा रमेश सिप्पी का बनले नाहीत? त्यांचे नाव ऐकताच लोकांच्या मनातीच ओळख का निर्माण होत नाही? ही एका अशा यशाची कहाणी आहे, ज्यानंतर पुढे काहीच घडले नाही. चित्रपटसृष्टी एका अशा मशीनसारखी आहे, जिला सतत कामाची गरज असते. तुम्हाला सतत काहीतरी नवीन देत राहावे लागते. आणि काही कारणास्तव, बारोट यांची गती थांबली.
त्यांनी प्रयत्न केले नाहीत असे नाही. त्यांनी १९९० मध्ये आश्रिता नावाचा एक बंगाली चित्रपट दिग्दर्शित केला. तो व्यावसायिकदृष्ट्या यशस्वी ठरला, त्याने ३ कोटी रुपयांची कमाई केली, जी आजच्या काळात एक सन्मानजनक रक्कम आहे (सुमारे ३.८ दशलक्ष अमेरिकन डॉलर्स). याचा अर्थ, त्या माणसामध्ये दिग्दर्शन करण्याची क्षमता अजूनही होती. पण तो डॉन नव्हता. तो हिंदी चित्रपटसृष्टीत नव्हता. ते एक वेगळे जग होते.
मग काही अपूर्ण राहिलेल्या प्रकल्पांची गोष्ट येते—असे प्रकल्प जे अनेक प्रतिभावान कलाकारांच्या कारकिर्दीत अडकून राहतात. हाँगकाँग वाली स्क्रिप्ट आणि नील को पकडना... इम्पॉसिबल यांसारखी नावे त्यांच्या इतिहासात आढळतात. आपण त्यांची कल्पना करू शकतो. कदाचित हे अॅक्शन-थ्रिलर असतील. महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प, जे निधी, कास्टिंग किंवा वेळेच्या समस्येमुळे कधीच पूर्ण होऊ शकले नाहीत. बॉलिवूडमध्ये ही एक सामान्य कथा आहे. प्रत्येक बनलेल्या चित्रपटामागे, कदाचित डझनभर "जर-तर" च्या कथा कागदावरच राहून जातात. कदाचित बारोट एक परफेक्शनिस्ट होते, जे डॉन सारख्याच घट्ट कथेची वाट पाहत होते. किंवा कदाचित चित्रपटसृष्टी त्यांच्या अपेक्षेपेक्षा लवकर बदलली आणि त्यांना ज्या प्रकारचे चित्रपट बनवायचे होते, ते काळाच्या ओघात मागे पडले. आपण फक्त अंदाज लावू शकतो.
पण खरी रंजक गोष्ट ही आहे की, इतक्या कमी चित्रपटांनंतरही बारोट यांचा प्रभावाढतच राहिला. तो एका वेगळ्या प्रकारचा वारसा बनला. त्यांनी चित्रपटांची एक मोठी रांग लावली नाही; त्यांनी एकाचित्रपटातून एक संपूर्ण विश्व निर्माण केले.
आता थेट २००० च्या दशकात येऊया, जेव्हा फरहान अख्तरने शाहरुखानसोबत या पात्राला पुन्हा जिवंत केले. नवीन डॉन (२००६) आणि त्याचा सिक्वेल हे मूळ चित्रपटासाठी एक स्टायलिश, आधुनिक आदरांजली होते, ज्यांनी या कथेला एका नवीन पिढीपर्यंत पोहोचवले. पण त्याचबरोबर त्यांनी एका वादालाही तोंड फोडले. ते चित्रपट अत्यंत आकर्षक, हाय-टेक अॅक्शनने भरलेले होते, पण त्यांच्यात मूळ चित्रपटाचा तो खरा, रांगडा आत्मा होता का?
ही चर्चाच, बारोट यांच्या कामाची साक्ष आहे. त्यांचा चित्रपट हा एक सुवर्ण मानक आहे. तो मूळ स्रोत आहे. आणि तो स्रोत इतका शक्तिशाली आहे की, २०२३ मध्येही त्याचे पडसाद उमटत होते, जेव्हा एका नवीन अभिनेत्यासोबत तिसऱ्या चित्रपटाची चर्चा सुरू झाली आणि चाहत्यांमध्ये ऑनलाइन वाद सुरू झाला. लोक यावर उत्कटतेने चर्चा करत होते की, 'डॉन'वर खरा हक्क कोणाचा आहे? बच्चन यांचा? शाहरुखचा? की पुढच्या अभिनेत्याचा? याचे उत्तर अर्थातच हे आहे की, तो आता प्रेक्षकांचा आहे. पण त्याचा जन्म चंद्रा बारोट यांच्या दृष्टीतून झाला होता.
शेवटी, चंद्रा बारोट यांची कारकीर्द एक शक्तिशाली धडा शिकवते. ती आपल्याला सांगते की, यशाचे मोजमाप नेहमी संख्येत होत नाही. त्यांच्या दिग्दर्शकीय श्रेयांची यादी भलेही लांबलचक नसेल, पण त्यांनी तो एक चित्रपट दिग्दर्शित केला. ते एका सांस्कृतिक प्रतीकाचे शिल्पकार होते, एका अशा चित्रपटाचे, जो केवळ एक चित्रपट नाही—ती एक वृत्ती आहे. तो भारतीय पॉप संस्कृतीचा इतका चिरस्थायी भाग आहे की, त्यावर येणाऱ्या पिढ्यान्पिढ्या चर्चा, पुनर्निर्मिती आणि उत्सव साजरा केला जाईल.
ते "वन-हिट वंडर" नव्हते. ते एक असे कुशल कारागीर होते, ज्यांनी आपल्या पहिल्याच मोठ्या प्रयत्नात इतका अचूक निशाणा साधला की, त्यांना पुन्हा निशाणा साधण्याची गरजच पडली नाही. त्या एकाच शॉटचा प्रतिध्वनी आजही घुमत आहे.
"डॉनला घडवणारा माणूस: चंद्रा बारोट यांच्या शांत वारशाचे स्मरण!!"